Türk Dünyasının en büyük şairlerinden biri olan Nizami, 1141'de Gence'de doğdu. Asıl adı Cemaleddin Ebu Muhammed İlyas bin Yusuf'tur. Dünyada Fars şairi olarak tanıtılan Nizami kendi eserlerinde özellikle memleketi Gence'ye olan sevgisini dile getirmişdir.

İlk kez Leylâ ile Mecnun'u, mesnevi şeklinde yazanlardandır. Tüm şiir Farsça yazılmıştır. Hemse (Khamse) ya da Beş mücevher (Panj Ganj) denilen eserleriyle meşhurdur.

Henüz hayattayken ün kazanan Nizami en önemli eserini 'Hamse' adı altında topladı. Hamse'de, Nizami'nin 1177'de yazdığı 'Sırlar Hazinesi', 1180'de yazdığı 'Hüsrev ve Şirin', 1188'de yazdığı 'Leyla ve Mecnun', 1196'da yazdığı 'Yedi Güzel' ve 1197-1209 arasında yazdığı İskendername adlı mesneviler yer alır.

Genceli Nizami'nin kıymetli eserleri, kendisinden sonra gelen büyük sair ve düşünürleri de etkiledi. Nizami'nin 'Hamse'de işlediği konular, daha sonra Sadi Şirazi'nin 'Bostan'ında, Mevlana Celaleddin-i Rumi'nin 'Mesnevi'sinde, Emir Hüsrev Dehlevi'nin 'Hamse'sinde, Arif Erdebili'nin Ferhadname'sinde, Ali Şir Nevai ve Abdurrahman Cami'nin 'Hamsal'larında ve Muhammed Fuzuli'nin 'Leyla ve Mecnun'unda yeniden işlendi.

Nizami eserlerinde haksızlığa nefretler yağdırdı. İnsana ve insanlığı yüksek değer verdi. Sevgi, hürriyet ve mesleği yüceltti. Vatan, toprak ve hayat gibi kavramları ilahileştirdi. Hayatın anlamını insana ve insanlığa saygıda gören mütefekkir şair Nizami, eserlerinde Türkçe'deki deyim ve Atasözlerini bol miktarda kullandı.

Avrupalı araştırmacılar 17'inciyüzyıldan itibaren Nizami'nin eserleriyle ilgilenmeye başladılar, önce Fransız d'Erbelo, ardından Hammer Purgştal, Nizami hakkında bilgi veren yazılar yazdı. Daha sonra V. Baher, Eduard Braun, M. Hautsta, R. Levi, Rıpka ve Arberri başta olmak üzere, birçok batılı Nizami'nin eserlerini tercüme ederek, hakkında makaleler yayımladı.

Eserlerinin önemli bölümünü, dönemin akımına uygun olarak ve Şah Ahistan'ın isteği üzerine Farsça kaleme alan Nizami, İran edebiyatı üzerinde de önemli etki yaptı. Rusça'ya da eserleri tercüme edilen Nizami'yi Türk Dünyası, Mehmet Emin Resulzade'nin 'Azerbaycan Şairi Nizami' (Ankara-1951) adlı eseriyle tanıdı.

Nizami, doğduğu yer olan Gence'de 1209'da vefat etti ve burada defnedildi.